به مناسبت هفتم مهر، روز جهاني هاري مبارزه با دشمن مشترك

 

سگي كه چشمانش قرمز، زبانش آويزان و آب دهانش سرازير است و وحشيانه به ديگران حمله مي‌كند. شايد اين اولين تصويري باشد كه پس از شنيدن واژه هاري به ذهن ما متبادر مي‌‌شود. بشر سال‌هاست با هاري يا حيوان گزيدگي روبه‌رو بوده است.به بهانه روز جهاني هاري در اين مقاله مي‌كوشيم شما را بيشتر با اين بيماري، نشانه ها، راه‌هاي پيشگيري و درمان آن آشنا كنيم.نخستين مدرك نوشتاري كه به بيماري هاري اشاره داشته، به حدود سال 1930 پيش از ميلاد باز مي‌گردد كه در آن به اين نكته اشاره شده كه وقتي سگي از خود نشانه‌هاي هاري را بروز مي‌دهد، صاحب آن سگ ‌بايد اقداماتي براي جلوگيري از گاز گرفتن او انجام دهد. همچنين در اين متن ذكر شده اگر فردي به خاطر گاز اين سگ بميرد، صاحب سگ ‌بايد جريمه سنگيني بپردازد.از متون پارسي نيز كه به اين بيماري اشاره كرده‌اند مي‌توان به اوستا و تاريخ طبري اشاره كرد. جالب اينجاست كه ايده تهيه پادزهري براي درمان هاري را اولين بار يك دانشمند ايراني يعني بوعلي سينا عنوان كرد. بوعلي سينا در كتاب معروف خود قانون، خون سگ هار را دربردارنده پادزهر اين بيماري مي‌دانست و البته امروزه مي‌دانيم پادتن‌ها نقش درماني براي بسياري از بيماري‌ها ايفا مي‌كنند.

آمارها چه مي‌گويند

هاري هر ساله موجب مرگ 55 هزار نفر مي‌شود كه از اين ميان 31 هزار مورد در آسيا و 24 هزار مورد در آفريقا روي مي‌دهد. در ميان كشورهاي جهان، بيشترين آمار تلفات ناشي از هاري مربوط به كشور هند است و پس از تصويت قانون ممنوعيت كشتن سگ‌هاي ولگرد در اين كشور، اين آمار رو به فزوني نهاد.شمار تلفات ناشي از هاري در اين كشور، حدود 20 هزار نفر در سال است. پس از هند، كشورهاي ويتنام و تايلند مقام‌هاي دوم و سوم را در ميزان تلفات انساني ناشي از هاري دارند. حدود 97 درصد از موارد ابتلاي انسان به هاري از طريق سگ هار است. تدابير انجام شده در برخي كشورها نظير استراليا و ژاپن سبب شده است هاري در ميان حيوانات غير پرنده به كلي ريشه‌كن شود.در برخي ديگر كشورها نيز به خاطر واكسيناسيون گسترده حيوانات اهلي و وحشي، بيماري هاري به كلي از ميان رفته است.بيماري هاري در كشورمان ايران نيز متاسفانه هر سال حدود هشت تا 11 قرباني مي‌گيرد. البته عده زيادي ديگر از افراد حيوان گزيده نيز به مراكز بهداشتي مراجعه مي‌كنند و مورد مراقبت‌هاي پزشكي قرار مي‌گيرند و درمان مي‌شوند. 85 درصد از اين افراد حيوان گزيده روستايي هستند و مردان در اين ميان بيشترين تعداد را دارند. بيشترين درصد مواجهه با بيماري هاري به گروه سني 11 تا 20 سال تعلق دارد. عامل 67 درصد از حيوان گزيدگي‌ها در ايران سگ بوده و گرگ هار نيز دومين عامل انتقال اين بيماري محسوب مي‌شود. همچنين اين بيماري به دام‌هاي كشورمان نيز هر ساله خسارت‌هايي وارد مي‌‌كند.

روش‌هاي ابتلا به هاري

گاز گرفتن حيوان آلوده سبب انتقال بيماري به انسان مي‌شود. سگ‌ها اصلي‌ترين ميزبان و انتقال دهنده بيماري هاري هستند. در واقع اصلي‌ترين عامل مرگ و مير 55 هزار نفر در آسيا و آفريقا، سگ‌هاي هار هستند.خفاش نيز اصلي‌ترين عامل انتقال هاري در آمريكاي شمالي است. همچنين بتازگي خفاش‌ها در آمريكاي لاتين، استراليا و اروپاي غربي به‌عنوان يكي از عوامل جدي انتقال‌دهنده هاري شناخته شده‌اند.انتقال اين بيماري از طريق تماس ماده عفوني (كه معمولا بزاق است) به ماده مخاطي يا زخم روي پوست صورت مي‌گيرد. انتقال بيماري هاري به شكل انسان به انسان تاكنون ثابت نشده است.بندرت مشاهده شده تنفس مواد معلق موجود در هوا كه حاوي ويروس هستند و نيز پيوند اندام آلوده از يك فرد به فرد ديگر، سبب انتقال اين بيماري ‌شود. مصرف گوشت حيوان آلوده به هاري هم سبب انتقال اين بيماري به انسان نمي‌شود.

نشانه‌هاي حيوان هار

 

• فلج شدن همه بدن يا قسمتي از آن

• كاهش اشتها

• رفتارهاي عجيب مانند به دور خود چرخيدن

• فعال شدن حيوانات فعال در شب طي روز و فعاليت حيوانات فعال در روز طي شب

• نترسيدن حيوانات وحشي از انسان

• تلاش براي خوردن غيرخوردني‌ها (مثل سنگ و چوب)

• بي‌قرار و خشن شدن

• تغيير صدا

ويروس هاري چگونه عمل مي‌كند

ويروس هاري با حركت در اعصاب پيراموني، خود را به مغز مي‌رساند. دوره كمون اين بيماري به فاصله‌اي كه ويروس بايد طي كند تا به سيستم مركزي عصبي انسان برسد، بستگي دارد. به محض اين‌كه ويروس به آنجا رسيد، نشانگان بيماري ظاهر مي‌شود. در اين مرحله درمان موثر بيماري غيرممكن است و ظرف چند روز به مرگ بيمار 
مي‌انجامد.

نشانه‌هاي هاري در انسان

نشانه اوليه هاري عبارت است از بي‌قراري، سردرد، تب، درد شديد، حركات شديد، هيجان كنترل نشده، افسردگي و آب گريزي. در مراحل نهايي، بيمار دچار جنون مي‌شود كه در نهايت به كما مي‌انجامد. دليل اصلي مرگ نيز معمولا نارسايي تنفسي ـ قلبي است.فاصله زماني بين عفونت و اولين نشانه بين 2 تا 12 هفته است، اما دوره كمون اين ويروس در بدن، بين چهار روز و حتي شش سال هم بوده است. اين زمان به موقعيت و شدت زخم و ميزان ويروسي كه وارد بدن شده، بستگي دارد. پس از ظاهر شدن نشانگان اوليه، فلج نسبي، اضطراب، بي‌خوابي، گيجي و پريشاني، رفتارهاي غيرطبيعي، پارانويا، توهم و حتي هذيان‌گويي پديد مي‌آيد. افراد مبتلا به هاري را آب گريز مي‌خوانند، زيرا اين بيماران كه تا حدي فلج مي‌شوند و قادر به قورت دادن بزاق دهان خود نيستند، از ديدن آب بسيار آشفته مي‌شوند.بين دو تا ده روز پس از پديدار شدن نخستين نشانگان، بيمار فوت خواهد كرد. نجات بيمار پس از پديدار شدن نشانگان تا سال‌هاي اخير تقريبا غيرممكن بوده است. در كل بيماري هاري به دو شكل پرتحرك و كم تحرك ظاهر مي‌شود. حدود 80 درصد از موارد هاري در انسان به شكل پرتحرك است. در اين حالت، فاصله بين پديدار شدن نشانگان و مرگ بيمار سريع‌تر است.در شكل كم‌تحرك، نشانه‌هايي نظير رفتارهاي شديد عصبي و آب گريزي بروز نمي‌كند و بازه زماني ميان اولين نشانگان و مرگ بيمار طولاني تر خواهد بود. همان‌طور كه اشاره شد، امكان بروز هاري كم تحرك، كمتر از حالت پر تحرك است.سال 2004 روش جديدي براي درمان هاري پس از پديدار شدن نشانگان آن در بيمار طراحي و اجرا شد. اين روش درماني پروتكل ميلواكي نام دارد. در اين روش درماني پزشكان پس از پديدار شدن نشانگان بيماري، بيمار را به شكل تعمدي به كما مي‌برند و پس از آن از مواد دارويي خاصي استفاده مي‌كنند. اين روش بر اساس اين فرضيه شكل گرفت كه اثرات زيانبار هاري به خاطر ناكارآمدي موقت مغز صورت مي‌گيرد، لذا توقف موقت برخي كاركردهاي مغز از طريق كما سبب جلوگيري از آسيب زدن به سيستم ايمني و در نتيجه مبارزه بهتر با ويروس مي‌‌شود. تا امروز چند نفر با اين روش از مرگ حتمي نجات يافته‌اند.

واكسيناسيون​ بهترين راه پيشگيري

هاري يك بيماري كاملا قابل پيشگيري است. پيشگيري از هاري از طريق واكسيناسيون حيوانات و انسان صورت مي‌گيرد.يكي از بهترين راه‌هاي مقابله و حتي ريشه كني هاري، از بين بردن هاري در حيوانات از طريق واكسيناسيون است. واكسيناسيون گسترده حيوانات (بويژه سگ‌ها) در بسياري از كشورهاي جهان بخصوص آمريكاي لاتين، سبب كاهش قابل توجه تلفات ناشي از هاري شده است.براي واكسيناسيون حيوانات وحشي نيز غذاهاي آغشته به واكسن هاري را در قلمرو زندگي حيوانات وحشي رها مي‌كنند.اين روش خاص از واكسيناسيون، بيشتر بر ريشه كني هاري در ميان برخي گونه‌هاي خاص از حيوانات تمركز دارد.دو نوع واكسن مختلف براي مقابله با بيماري هاري در انسان وجود دارد. واكسن‌هايي كه پيش از مواجهه فرد با هاري به وي تزريق مي‌شود، واكسن يادآوري ضدهاري (Preexposure vaccination) ناميده مي‌شود. تا قبل از ارائه واكسن هاري توسط لوئي پاستور در سال 1885، همه موارد انساني هاري به مرگ مي‌انجاميد. لوئي پاستور، واكسن خود را از ويروس‌هاي موجود در بافت عصبي خرگوش و ضعيف كردن آن ويروس‌ها به دست آورد. هنوز هم اين نوع واكسن در برخي كشورها كاربرد دارد و دليل آن هم ارزان قيمت‌تر بودن اين روش نسبت به واكسن‌هاي نوين كاشت سلولي است. نسل جديد واكسن‌هاي هاري از سال 1967 مورد استفاده قرار گرفت. برخي از اين واكسن‌هاي جديد از سلول جنين جوجه حاصل مي‌شود.واكسن پيشگيري قبل از مواجهه با هاري در جلوگيري از هاري كاملا موفق عمل مي‌كند. به همه كساني كه قصد سفر به مناطقي كه خطر ابتلا به هاري در آنجا زياد است، و نيز دامپزشكان و كساني كه در آزمايشگاه‌ها و ساير محيط‌هاي پر خطر مشابه با حيوانات سر و كار دارند، توصيه مي‌شود واكسن ضد هاري بزنند.

خطر براي حيوانات خانگي

چنانچه حيوان خانگي‌تان توسط يك حيوان وحشي، پستاندار گوشتخوار يا خفاش گاز گرفته يا به هر نحوي زخمي شود و حيوان مهاجم براي آزمون هاري در دسترس نباشد، خطر ابتلا به هاري متصور مي‌شود.چنانچه حيوان خانگي قبلا واكسن هاري دريافت نكرده باشد، بهترين راه اين است كه حيوان كشته شود. چنانچه صاحب حيوان با اين كار موافقت نكند، حيوان را بايد به مدت 6 ماه در قرنطينه قرار داد و هر ماه به آن واكسن هاري تزريق كرد.همچنين اگر حيوان خانگي قبلا واكسن هاري دريافت كرده، اما مدت تاثير آن سپري شده، بايد بدقت از سوي دامپزشك مورد معاينه قرار گيرد. چنانچه اين حيوان بتازگي واكسن هاري زده باشد بايد به مدت 45 روز تحت‌نظر دامپزشك باشد.تقريبا تاكنون گزارشي جدي مبني بر ابتلاي برخي پستانداران نظير سنجاب، موش و خرگوش به هاري در دست نيست. گاز گرفتن اين حيوانات سبب هاري نمي‌شود، مگر اين‌كه حيوان از قبل بيمار بوده و رفتاري نامتعادل و عجيب داشته و در عين حال هاري در آن منطقه شيوع داشته باشد.

اتحاد جهاني براي كنترل هاري

برنامه‌هاي ويژه روز جهاني هاري از سوي مركزي به نام اتحاد جهاني براي كنترل هاري (Global Alliance for Rabies Control) برنامه‌ريزي مي‌شود. اين مركز بين‌المللي كه سال 2006 از سوي عده‌اي از پژوهشگران پايه‌گذاري شد، هم اينك توسط سازمان بهداشت جهاني و نيز موسسات مختلف بين‌المللي دامپزشكي و سلامت انساني حمايت مي‌‌شود. بيست و هشتم سپتامبر سالگرد مرگ لوئي پاستور است كه براي اولين بار واكسن هاري را به جهانيان عرضه كرد. اتحاد جهاني براي كنترل هاري مي‌كوشد آگاهي بين‌المللي در مورد اثرات هاري بر انسان‌ها و حيوانات و نيز راه‌هاي پيشگيري و درمان آن را بهبود بخشيده، دولت‌ها و سازمان‌هاي مختلف بين‌المللي را به برداشتن گام‌هايي جدي در كاهش و در نهايت ريشه كني اين بيماري تشويق كند.اتحاد جهاني براي كنترل هاري، دولت‌ها را به برنامه‌ريزي دقيق تر در برنامه‌هاي پيشگيري و كنترل و نيز گسترش واكسيناسيون شهروندان و حيوانات (بويژه سگ‌ها) و اطلاع‌رساني به همه طبقات اجتماعي تشويق مي‌كند. همچنين ايجاد هماهنگي بين سازمان‌هاي مختلف ملي و بين‌المللي دخيل در اين حوزه از كاركردهاي ديگر اين مركز جهاني است.

در صورت تماس با حيوان مشكوك به هاري چه بايد كرد؟

زخم حاصل از گاز گرفتگي حيوانات مختلف، هار ياغير هار ممكن است سبب پارگي تاندون‌ها يا اعصاب يا حتي عفونت شود. پس از قرار گرفتن در معرض ويروس هاري از طريق گاز گرفته شدن يا تماس با حيوان آلوده و قبل از مراجعه به مراكز درماني ‌بايد محل زخم يا ورود ويروس را شست. به اين منظور توصيه مي‌شود زخم يا خراش ايجاد شده روي پوست را زير جريان آب قرار داد و حداقل به مدت 15 دقيقه آن را با صابون يا هر نوع ماده ضدعفوني‌كننده ديگر (مثل پوويدن آيودين) شست.‌ اين كار كمك زيادي به نابودي ويروس هاري مي‌كند، زيرا در پژوهش‌هاي نمونه‌هاي حيواني مشخص شد تميز كردن زخم مي‌تواند خطر ابتلا به هاري را حتي بدون به كارگيري واكسن پيشگيري پس از مواجهه با هاري Post-exposure prophylaxis يا به صورت اختصاري PEP به شكل چشمگيري كاهش دهد.چنانچه فرد هنگام تماس با حيوان مشكوك به هاري، واكسن قبل از مواجهه با هاري را دريافت نكرده باشد، پزشكان علاوه بر پيشگيري پس از مواجهه، از پادتن جانبي هم استفاده خواهند كرد. يكي ديگر از روش‌هاي درماني كه براي هر حالت گاز گرفتگي و نيز حالت‌هاي غير گاز گرفتگي توصيه مي‌شود، استفاده از ايمونوگلوبولين هاري انساني Human Rabies Immune Globulin يا به اختصار HRIG در كنار واكسن است.اگر فرد قبلا واكسن پيش از مواجهه با هاري را دريافت كرده باشد، به كارگيري واكسن پس از مواجهه كفايت مي‌كند. لازم به ذكر است واكسن پس از مواجهه هاري ‌بايد در بازه زماني مشخص تزريق شود، زيرا در غير اين صورت از تاثير مطلوب آن كاسته مي‌شود.

در كل 3 وضعيت متفاوت براي تماس با حيوان مشكوك به هاري موجود است:

وضعيت اول: لمس يا غذادادن به حيوان يا وقتي حيوان قسمتي از پوست سالم بدنمان را ليس بزند.

وضعيت دوم: وقتي حيوان پوست بدن را به‌طور ملايم گاز گرفته، خراش خفيفي ايجاد كند و البته خونريزي نداشته باشد يا وقتي پوست زخمي شده را ليس بزند.

وضعيت سوم: وقتي حيوان بدن را گاز گرفته و اين گاز گرفتكي عميق باشد و بزاق دهانش روي زخم قرار گيرد. همچنين خراش‌هاي ايجاد شده توسط خفاش در اين دسته جاي مي‌گيرد.در هر يك از اين وضعيت ها، تدابير درماني مشخصي ‌بايد اتخاذ كرد. در وضعيت اول احتمال خطر وجود ندارد. در وضعيت دوم نياز است فرد آسيب ديده هر چه سريع تر واكسن پس از مواجهه با هاري دريافت كند. در وضعيت سوم نيز علاوه بر واكسن، ايمونو گلوبولين هاري را بايد به فرد مجروح شده تزريق كرد.





تاريخ : جمعه 7 مهر 1391برچسب:, | | نویسنده : مقدم |